Η αλήθεια δεν έχει χρώμα (Νο 3)
(Ο Φαραώ δεν χρειάζεται πλέον υποτελείς εργάτες για να πλουτίζει)
Aγαπημένε πιτσιρίκο
Πριν από ένα μήνα περίπου είχες αναρτήσει ένα κείμενό μου με τον τίτλο «Η αλήθεια δεν έχει χρώμα (Νο 2)»
Σε εκείνο το …sequel έκανα μια προσπάθεια να αναδείξω το ρόλο της Κίνας στην συρρίκνωση της δημοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο.
Όμως, αρκετοί φίλοι που το διάβασαν, σχολίασαν πως τελικά αποδίδω, μονοδιάστατα, την παγκόσμια ανοδική τάση του ολιγαρχικού καπιταλισμού στη συγκεκριμένη χώρα και το πολιτικο-κοινωνικό της σύστημα. Μιας και αυτό είναι μόνο εν μέρει αλήθεια, καθώς τα φαινόμενα είναι σχεδόν πάντα πολυπαραγοντικά, είπα να σου στείλω ένα ακόμα κείμενο σε ό,τι αφορά το ζήτημα της σύγχρονης εξάπλωσης της ολιγαρχίας.
Στόχος μου είναι να υποστηρίξω πως, βλέποντας τη «Δύση» του τελευταίου αιώνα ως σύνολο, το δρόμο μας προς την ολιγαρχία τον έχουμε στρώσει από μόνοι μας. Για την πορεία της Ιστορίας, η Κίνα έρχεται μόνο ως συμπληρωματικό όχημα.
Ας ξεκινήσω, όμως, από κάποια απαραίτητα –αλλά και ενδιαφέροντα– ιστορικά δεδομένα, ξεκινώντας από την αρχαιότητα.
Οι ελληνικές πόλεις-κράτη δημιούργησαν τις πρώτες αποικίες εκτός του ελλαδικού χώρου κατά τον 9ο αιώνα π.Χ. Ένα νέο κύμα δημιουργίας αποικιών σημειώθηκε στις αρχές του 8ου αιώνα π.Χ. (οπότε και περνάμε από τους λεγόμενους «Σκοτεινούς Χρόνους» στην αρχαϊκή περίοδο), και ένα τελευταίο κύμα υπήρξε κατά τον 6ο αιώνα π.Χ.
Καθόλου συμπτωματικά, κατά τη γνώμη μου, αλλά φυσικά με μια εύλογη χρονική υστέρηση, αναπτύσσεται η δημοκρατία: το 621 π.Χ. ο Δράκων δημιουργεί το πρώτο γραπτό δίκαιο, και αναθέτει σε δικαστήριο την εφαρμογή του. Τριάντα χρόνια αργότερα, ο Σόλων εισάγει τη μεταρρύθμισή του και εισερχόμαστε στο Χρυσό Αιώνα.
Αναφέρομαι στην εποχή εκείνη, μιας και θεωρείται πως στην αρχαία Ελλάδα «γεννήθηκε» η δημοκρατία, και στην Αθήνα έφτασε στο απόγειό της. Πάντα, όμως, μου κινούσε το ενδιαφέρον ότι οι ιστορικοί παρουσίαζαν την εμφάνιση της δημοκρατίας στην αρχαία Ελλάδα ως παρθενογένεση. Θα επιχειρήσω λοιπόν τη δικιά μου ερμηνεία…
Σκέφτομαι έναν κατασκευαστή αμφορέων στην προ αποικιών αρχαία Αθήνα. Μάλλον θα πουλούσε αμφορείς στους συμπολίτες του, και θα εξυπηρετούσε τοπικές ανάγκες. Με τη δημιουργία αποικιών, όμως; Μήπως το εργαστήριό του θα έμοιαζε με μεγάλη βιοτεχνία, στην οποία θα κατασκευάζονταν καραβιές αμφορείς με προορισμό π.χ. τη σημερινή νότια Γαλλία;
Κάπως έτσι, μπορώ να φανταστώ ένα μεγάλο μέρος των Αθηναίων πολιτών να έχει μετατραπεί σε οικονομικά ισχυρή μεσαία τάξη. Δεν ισχυρίζομαι πως αυτό σημαίνει αυτόματη μετάβαση σε πιο δημοκρατικό πολίτευμα. Πιστεύω, όμως, πως αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση.
Αποτελεί προϋπόθεση διότι ο νέος αυτός βιοτέχνης, αποκτώντας οικονομική δύναμη, διαμορφώνει πιο ανεξάρτητη συνείδηση και αποκτά περισσότερη αυτοπεποίθηση. Θα γίνει λοιπόν και περισσότερο διεκδικητικός, και θα προσβλέπει σε περισσότερη ελευθερία. Βλέποντας τη σημασία που αποκτά στην οικονομία της πόλης του, λογικό είναι να θέλει πλέον να γίνει συν-διαμορφωτής του γίγνεσθαι. Είναι σημαντικό να αποδεχτούμε ότι, σε αντίθεση με όσα πιστεύουμε στην παιδική μας ηλικία, στην πραγματικότητα η συνείδηση είναι φαινόμενο ρευστό και συνεχώς εξελισσόμενο.
Η επόμενη ισχυρή εμφάνιση δημοκρατίας (αν και με άλλη μορφή) είναι το 509 π.Χ. στην αρχαία Ρώμη, όπου διατηρήθηκε μέχρι να την καταργήσει ο Ιούλιος Καίσαρας. Λίγο να το ψάξει κάποιος, θα διαπιστώσει και πάλι το ίδιο μοτίβο. Πρώτα κατέκτησαν οι Ρωμαίοι τους άλλους λαούς της Ιταλικής χερσονήσου, και μετά κατήργησαν τη μοναρχία.
Αλλά και πολύ αργότερα, κατά το μεσαίωνα, υπήρχαν στην Ιταλία περίοδοι με δημοκρατικά στοιχεία. Για παράδειγμα, ο άρχοντας της Βερόνα ήταν αιρετός το 1150. Τον ψήφιζαν όμως μόνο ορισμένες οικονομικά ισχυρές συντεχνίες· άλλωστε, και στην αρχαία Αθήνα, αφού οι γυναίκες δεν έκαναν business, δεν τους δόθηκε και ψήφος. Όμως, πραγματική και διαρκής δημοκρατία δεν καθιερώνεται ποτέ κατά το μεσαίωνα, ούτε καν κατά την αναγέννηση, παρά την πολιτισμική ανάπτυξη.
Πρέπει να φτάσουμε στα μέσα του 17ου αιώνα για να έρθει ο διαφωτισμός, και μέσα από αυτόν η αγγλική, η γαλλική και άλλες επαναστάσεις και ο εκδημοκρατισμός πολλών ευρωπαϊκών περιοχών. Δεν μπορώ, όμως, να μην παρατηρήσω πως, ενάμιση-δύο αιώνες πριν το διαφωτισμό, κατακτήθηκε και αποικιοποιήθηκε η Αμερική, αλλά και πολλά άλλα μέρη του κόσμου, με αποτέλεσμα την εισροή τεράστιων κεφαλαίων στην Ευρώπη. Σε αντιστοιχία με τον κατασκευαστή αμφορέων, πολλοί κονκισταδόρες έφυγαν για το νέο κόσμο ξεβράκωτοι και επέστρεψαν με τίτλους ευγενείας και, κυρίως, πλούσιοι.
Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν το δουλεμπόριο. Έχουμε το εξής «παράδοξο»: αν μια χώρα ανήκει σήμερα στις πλέον δημοκρατικές, και συνήθως ταυτόχρονα στον «πρώτο κόσμο», το πιο πιθανό είναι πως λίγους αιώνες παλιότερα είχε σημαντικά έσοδα από το δουλεμπόριο. Και αν κάποιες χώρες μοιάζουν να αποτελούν εξαιρέσεις, είναι πολύ πιθανό πως και αυτές ωφελήθηκαν κάποτε από το δουλεμπόριο, αλλά αυτό δεν είναι τόσο γνωστό όσο για άλλες (π.χ. Σουηδία, Δανία). Ενδιαφέροντα στοιχεία μπορεί κανείς να βρει στη συγκλονιστική τριλογία της ιστορίας της Λατινικής Αμερικής του Galeano.
Δεν ισχυρίζομαι, βέβαια, ότι ο δρόμος για τη δημοκρατία περνά απαραίτητα μέσα από την αποικιοκρατία. Όμως, φαίνεται πως η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, όπου και αν αυτή οφείλεται, μπορεί να φέρει την ανώτερη συνείδηση και αυτή με τη σειρά της να πιέσει για κάποιο εκδημοκρατισμό.
Πάντως, για να γίνει ακόμη και αυτό, θα πρέπει να καλύπτεται μια προϋπόθεση: θα πρέπει ο συνειδητοποιημένος να έχει τα μέσα για να ασκήσει πίεση στην όποια ελίτ. Και για να το κάνουμε λιανά, όσο σημαντικότερο ρόλο έχει ο συνειδητοποιημένος στην παραγωγή πλούτου για την ελίτ, τόσο αποτελεσματικότερα μπορεί να ασκήσει πίεση.
Όμως, αυτά τα έχει περιγράψει μια χαρά ο Μαρξ, πολύ καιρό πριν. Αν γράφω αυτό το κείμενο, δεν είναι για να επαναλάβω τις ιδέες του. Είναι γιατί, εδώ και μερικές δεκαετίες, συμβαίνουν μπροστά στη μύτη μας αλλαγές που καθιστούν τη στεγνή μαρξιστική θεώρηση, παρότι σωστή, αρκετά ελλιπή.
Για να αντιληφθούμε το σημερινό σκηνικό, απαραίτητο είναι να δούμε κάποια οικονομικά στοιχεία. Καταλαβαίνω πως για τους περισσότερους τέτοια νούμερα είναι βαρετά, όμως, αν όσα έγραψα νωρίτερα έχουν κάποιο νόημα, τότε κάποιοι στοιχειώδεις αριθμοί είναι απαραίτητοι. Δεν έψαξα «εναλλακτικές» πηγές. Τα περισσότερα στοιχεία είναι από τη Wikipedia, την Investopedia, και την παγκόσμια κεντρική τράπεζα των κεντρικών τραπεζών, την BIS.
Ως Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (Α.Ε.Π.) ορίζεται το σύνολο του πλούτου που παράγεται από πώληση προϊόντων και παροχή υπηρεσιών (ότι δηλαδή αποτελεί αντικείμενο απασχόλησης των κοινών θνητών). Σε αυτό, δεν συμπεριλαμβάνονται τα κέρδη από αγοραπωλησίες μετοχών, ομολόγων και συναλλάγματος (forex exchange, στο εξής Forex).
To 2019, το παγκόσμιο Α.Ε.Π. ήταν 87,55 τρισεκατομμύρια δολάρια. Το νούμερο αυτό αυξάνεται συνεχώς, ακόμη και μετά την κρίση του 2008, ακόμη και με την πανδημία. Κύριος λόγος είναι πως η αύξηση οφείλεται σε άνοδο των τιμών, όχι σε πραγματική αύξηση της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών.
Αυτό σημαίνει πως, αν δεν αυξάνονται ταυτόχρονα και οι αμοιβές των εργαζομένων, η αγοραστική τους δύναμη μειώνεται. Αυτό είναι πρόβλημα, σημαντικό για όσους αντιμετωπίζουν τα θέματα υπό το κλασικό πρίσμα «καπιταλισμός, εκμετάλλευση του ιδρώτα του εργαζόμενου κλπ». Αυτό που θα προσπαθήσω να δείξω παρακάτω, είναι ότι όλα αυτά -αν και σωστά- δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου. Στην πραγματικότητα, η εκμετάλλευση του ιδρώτα ολοένα και λιγότερο ενδιαφέρει πλέον τις ελίτ.
Πάμε λοιπόν να αντικρίσουμε το παγόβουνο:
1. Μετοχές
Ο όγκος συναλλαγών για το 2020 ήταν περίπου 140 τρισεκατομμύρια δολάρια. Για τις Η.Π.Α., η μέση απόδοση των μετοχών την τελευταία εικοσαετία ήταν περίπου 4%, για τον υπόλοιπο κόσμο δεν βρίσκονται εύκολα στοιχεία.
2. Ομόλογα
Ο όγκος συναλλαγών για το 2017 (στην πρωτογενή αγορά, γιατί η δευτερογενής είναι άλλο καπέλο, και πολύ-πολύ μεγαλύτερου μεγέθους) ήταν λίγο πάνω από 100 τρισεκατομμύρια δολάρια. Τα αμερικάνικα ομόλογα είχαν ετήσια απόδοση 4,9%.
3. Συνάλλαγμα (εδώ έχει πολύ ζουμί)
ΗΜΕΡΗΣΙΟΣ όγκος συναλλαγών, 6,6 τρισεκατομμύρια δολάρια. Επειδή τις αργίες η αγορά Forex είναι κλειστή, αυτό σημαίνει ετήσιο όγκο συναλλαγών 1720 τρισεκατομμύρια δολάρια. Τα συνολικά ετήσια κέρδη δεν είναι γνωστά στο ευρύ κοινό (ίσως και σε κανέναν;) αλλά, σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, εκτιμώνται σε 12,66% τουλάχιστον, δηλαδή 216 τρισεκαττομύρια δολλάρια. Η αγορά Forex είναι η μεγαλύτερη στον κόσμο. Ποιοι είναι αυτοί που παίζουν; Σύμφωνα με τη Wikipedia, οι 10 κορυφαίοι traders είναι τράπεζες ή Forex-τράπεζες (δηλαδή οργανισμοί που δεν ασχολούνται με άλλου τύπου συναλλαγές) και αυτοί οι παίκτες κάνουν το 65% του όγκου των συναλλαγών. Το 43,1% αυτών των συναλλαγών συμβαίνει στο Σίτι του Λονδίνου.
Ας προσθέσει κανείς σε όλα αυτά το γεγονός πως η κεντρική τράπεζα των Η.Π.Α., η FED, είναι ιδιωτική (και των υπόλοιπων κρατών οι κεντρικές τράπεζες ελέγχονται από τους ίδιους ιδιώτες, αφού είναι δύσκολο να βρεις κεντρικό τραπεζίτη που να μην έχει θητεύσει στη Goldman Sachs), και εκδίδει το δολλάριο. Το αμερικάνικο δολάριο όμως είναι στο 88,3% των συναλλαγών Forex το ένα από τα δύο νομίσματα του ζεύγους της συναλλαγής.
4. Άλλα προϊόντα
Δεν είναι καθόλου λίγα, και συνήθως είναι τόσο παράλογα που δεν μπορεί να το συλλάβει ανθρώπου νους. Ενδεικτικά, αναφέρω τα Credit Default Swaps (ασφάλιστρα κινδύνου), όπου επενδύεις κάποιο ποσό ώστε σε περίπτωση π.χ. χρεοκοπίας μιας χώρας να πάρεις κάποιο ποσό «πίσω». Όμως, δεν χρειάζεται να έχεις στην κατοχή σου ομόλογα ενός κράτους ώστε να πάρεις και τα αντίστοιχα ασφάλιστρα, όπως ενδεχομένως θα νόμιζε ο κάθε λογικός άνθρωπος. Με άλλα λόγια, είναι σαν να ασφαλίζομαι ενάντια σε πυρκαγιά του σπιτιού ενός άλλου. (Προφανώς, με συμφέρει να πάω ένα βράδυ και να το κάψω.)
Θεωρώ το Α.Ε.Π. «πραγματική» οικονομία και όλα τα άλλα οικονομία «του αέρα». Είναι αδύνατον να υπολογίσει κανείς με ακρίβεια το μέγεθος της δεύτερης, καθώς όλα αυτά αποκτούν δυσθεώρητα μεγέθη στις δευτερογενείς αγορές, αλλά εκτιμάται πως η πραγματική οικονομία είναι μόλις το 18% της συνολικής.
Μάλιστα, το ποσοστό αυτό βαίνει ολοένα μειούμενο. Την τελευταία δεκαετία, με αφορμή την κρίση του 2008 και την πανδημία, έχουν τυπωθεί ατελείωτα τρισεκατομμύρια δολάρια. Διοχετεύτηκαν στο σύνολό τους σε αυτές τις αγορές, γι’ αυτό και κανείς μας δεν είδε να αυξάνεται η αγοραστική του δύναμη. Είναι χαρακτηριστικό ότι κλασικές βιομηχανίες, όπως η General Motors, έχουν στήσει «επενδυτικά» τμήματα όπου διοχετεύουν τα κέρδη από τις πωλήσεις. Δεν χρειάζεται φαντασία για να καταλάβει κανείς ποιος από τους δύο κύκλους εργασιών έχει μεγαλύτερη σημασία.
Ας επιστρέψουμε λοιπόν στην πάλη των τάξεων και ας αναρωτηθούμε: στη σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ βιομηχάνου και εργάτη, πόση πίεση μπορεί να ασκήσει ο εργάτης όταν ο ιδρώτας του φέρνει μόλις το 18% των κερδών του βιομήχανου;
Ο εκδημοκρατισμός σφυρηλατείται στο αμόνι της πάλης των τάξεων, όμως οι ελίτ βαρέθηκαν να ασχολούνται και παίζουν πλέον σε άλλο γήπεδο.
Ας μην αναρωτιόμαστε λοιπόν για τη συρρίκνωση της δημοκρατίας τις τελευταίες δεκαετίες. Ως γεγονός, συμπίπτει χρονικά με την αποσύνδεση των χρηματιστηρίων από την πραγματική οικονομία.
Κατά τη γνώμη μου, όση σημασία και να έχουν άλλα κινήματα ανά τον κόσμο, είναι δύσκολο να πετύχουν κάτι εφόσον απέτυχε το Occupy the Wall Street. Εκεί βρίσκεται το ζουμί, και δυστυχώς εκείνο το κίνημα μοιάζει πλέον ξεχασμένο. Η οικονομία «του αέρα» εξελίσσεται σε ένα τερατώδες εποικοδόμημα που πατά πάνω στην πραγματική, και φυσικά τη συνθλίβει. Αυτός είναι ο λόγος που λίγοι νέοι σήμερα (και είναι δυστυχώς οι πιο αφελείς) ονειρεύονται να ζήσουν αξιοπρεπώς με τον ιδρώτα του προσώπου τους, κάνοντας ένα αξιοπρεπές επάγγελμα. Οι περισσότεροι θέλουν να γίνουν τραγουδιστές, youtubers και ό,τι άλλο «εύκολο».
Τι έχουμε να περιμένουμε λοιπόν από εδώ και εμπρός;
Είναι αλήθεια πως η ανθρωπότητα, έστω και βασανιστικά αργά, πάντα τελικά έκανε βήματα προς τα εμπρός. Μακροϊστορικά, αυτή είναι η πορεία μας. Όμως, διαισθάνομαι πως ενδέχεται αυτή η πορεία προς τη δημοκρατία να έφτασε σε πλατώ με την ανάπτυξη που ακολούθησε τον καταστροφικό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (συνοδευόμενη από εργατικά δικαιώματα, ψήφο γυναικών, δικαιώματα μειονοτήτων κλπ).
Η επικράτηση του ανθρώπου πάνω στη γη οφείλεται κατά κύριο λόγο στο ότι οργανωνόμαστε σε δίκτυα. Δίκτυα εγκεφάλων, ακριβώς όπως και το ίντερνετ. Η δύναμη (ναι, ακόμα και η οικονομική) της δημοκρατίας, βασίζεται στο ότι ενσωματώνει περισσότερους εγκεφάλους στο δίκτυο, κάνοντάς το πιο ισχυρό, με αποτέλεσμα να παράγεται περισσότερος πλούτος. Αυτό, όμως, χάνει την αξία του, καθώς πλέον ο πλούτος παράγεται σε ένα άλλο, ανεξάρτητο δίκτυο.
Αν λοιπόν δεν συμβεί κάτι δραστικό, ίσως το πουλόβερ των δικαιωμάτων να ξηλωθεί οριστικά. Άλλωστε, όλες -μα όλες- οι ιστορίες έχουν και ένα τέλος, και το τέλος είναι καλό ίσως στο σινεμά -και σίγουρα στις θρησκείες-, όχι όμως στην πραγματικότητα.
Γ.Ζ.
Υ.Γ. Η αφασία των Ελλήνων έχει ξεπεράσει τη φαντασία. Παρατηρώ πόσο τακτικά -και σκληρά- μας τα χώνεις. Και καλά κάνεις. Όμως, αν έχω κάποιο δίκιο σε όσα γράφω παραπάνω, η αντίδραση σε καθημερινό επίπεδο όπως διαδηλώσεις για νομοσχέδια, αστυνομική βία κλπ μοιάζει τσάμπα ξόδεμα προς λάθος κατεύθυνση. Δεν ισχυρίζομαι βέβαια πως οι Έλληνες επιλέξαμε την αφασία κατόπιν ωρίμου σκέψεως. Όμως, τελικά-τελικά και επί του πρακτέου (και μόνο επί του πρακτέου), συχνά η σοφία συναντά τη βλακεία.
(Αγαπητέ φίλε, πολύ ωραία τα γράφετε. Ένα από τα τεράστια θέματα της εποχής μας είναι πως η επιβίωση των ανθρώπων δεν έχει αποσυνδεθεί από την εργασία, αν και εκατομμύρια θέσεις εργασίας εξαφανίζονται εξαιτίας της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Έγραψα πριν από δέκα χρόνια “Περισσεύετε”. Οι άνθρωποι έχουν τα όπλα να αντιδράσουν στην υπερσυγκέντρωση πλούτου και δύναμης -και κατ’ επέκταση στη μείωση των ελευθεριών τους- και προφανώς, όταν θα είναι έτοιμοι και συνειδητοποιημένοι, θα το κάνουν. Να είστε καλά. Την αγάπη μου.)
Το pitsirikos.net χρειάζεται τη βοήθειά σου
Στήριξε οικονομικά το pitsirikos.net, αν θεωρείς πως καλό είναι να υπάρχουν στην Ελλάδα και κάποιες φωνές που δεν δουλεύουν για τον Μαρινάκη, τον Αλαφούζο, τον Σαββίδη και τα άλλα παιδιά, οπότε μπορεί να διαβάσεις ή να ακούσεις κάτι διαφορετικό από αυτό που συμφέρει τους ολιγάρχες. Οι τρόποι στήριξης εδώ.