Η κοινωνία της εξάρτησης και τα βαποράκια της καταστροφής
Αγαπημένε μου πιτσιρίκο,
Ο Βασίλης πάλι με έβαλε σε σκέψεις και μου θύμισε κάτι που είχα διαβάσει παλιά. Πριν πολλές δεκαετίες, ο Ortega y Gasset, είχε γράψει ότι η προσοχή είναι η λειτουργία του μυαλού που του δίνει δομή και συνοχή. Η προσοχή μας, επομένως, καθορίζει το πώς βιώνουμε την ζωή σε αυτό τον κόσμο.
Στις μέρες μας, όμως, η προσοχή μας δεν μας ανήκει. Το ένα τρίτο του χρόνου που είμαστε άγρυπνοι το περνάμε δουλεύοντας, ενώ, σε πολλές περιπτώσεις είναι σχεδόν το μισό. Παρόμοια στατιστικά μπορεί να βρει κανείς και για τον χρόνο που περνάμε μπροστά σε μία οθόνη, πράγμα που σημαίνει ότι ούτε ο ελεύθερος μας χρόνος είναι δικός μας. Ανήκει σε μεγάλο βαθμό στη Meta, τη Google, το Netflix, το Instagram, το Twitter και λοιπές υπηρεσίες ψηφιακής διασκέδασης και “επικοινωνίας”.
Παρά το γεγονός ότι ο εγκέφαλός μας είναι ένα θαύμα τις νευροβιολογικής μηχανικής, είναι αδύνατο για αυτόν να ανταπεξέλθει σε τόσο μεγάλο όγκο δεδομένων.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να αντέξει 90 με 120 λεπτά συγκεντρωμένης σκέψης. Σε φυσιολογικές συνθήκες, μετά από τον χρόνο αυτό, το λεγόμενο DMN, το default mode network, χτυπάει καμπανάκι για ένα διανοητικό διάλειμμα από το ECN, το executive control network, το οποίο είναι υπεύθυνο για τον συνδυασμό διαφορετικών περιοχών του εγκεφάλου με σκοπό να ολοκληρώσουν μια διανοητική εργασία που απαιτεί συγκέντρωση.
Χωρίς αυτού του είδους τα διανοητικά διαλείμματα, ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι αδύνατον να λειτουργήσει σωστά.
Θα μου πεις, είναι επιλογή, το να κοιτάς μια οθόνη στον ελεύθερο σου χρόνο, αλλά δεν είναι ακριβώς έτσι τα πράγματα. Κανείς δεν επιλέγει να είναι θύμα εξάρτησης και ψυχαναγκαστικών συμπεριφορών.
Οι εξαρτήσεις είναι συνήθως τρόποι για να διαχειριστεί κανείς τον ψυχικό πόνο.
Η ουσία της εξάρτησης, όπως μας λέει ο Gabor Maté, είναι ότι συνήθως κάνουμε το λάθος να αναρωτιόμαστε “γιατί η εξάρτηση;” ενώ το θέμα είναι “γιατί ο πόνος;”
Όπως ακριβώς έτρεχαν τα σάλια των σκύλων του Παβλόφ, κάθε φορά που χτυπούσε το καμπανάκι -ακόμα και όταν δεν υπήρχε τροφή- έτσι και στην περίπτωση του εγκεφάλου μας, η ντοπαμίνη που λούζει τον εγκέφαλο μας κάθε φορά που αντιδρούμε σε μία ειδοποίηση στο κινητό μας μας προσφέρει μία αίσθηση ευχαρίστησης.
Βλέπεις, σε βάθος χρόνου έχουμε καταφέρει να εκπαιδεύσουμε τον εγκέφαλό μας σε αυτή την εθιστική συμπεριφορά, διαβρώνοντας την φυσική νοητική λειτουργία του και μετατρέποντας τον σε σκλάβο των συσκευών μας.
Γιατί ο πόνος;
Η αέναη εισροή δεδομένων στον εγκέφαλο και η διαρκής κατάσταση απόσπασης της προσοχής μας δεν είναι μόνο προσωπικά επιβλαβής καταστάσεις, αλλά και κοινωνικά καταστροφικές. Για παράδειγμα, τα ανεβασμένα ποσοστά του στρες και του φόβου που παράγονται από τον βομβαρδισμό της συστημικής μιντιακής προπαγάνδας είναι ικανά να επηρεάσουν την υποσυνείδητη σκέψη μας, τις ασυνείδητες προκαταλήψεις μας, και να μας οδηγήσουν στην εχθρική αποστροφή ομάδων ανθρώπων τους οποίους μέχρι πρότινος θεωρούσαμε ακίνδυνους.
Πολλαπλασιάστε τώρα αυτό, επί τα 4.5 δισεκατομμύρια ανθρώπων που συμμετέχουν σε ιδιωτικά ελεγχόμενα κοινωνικά δίκτυα που κερδοσκοπούν πάνω στον εθισμό που προκαλεί η χρήση τους. Χαρακτηριστικό που είναι σχεδιασμένο από τις ίδιες τις εταιρείες αυτές, για να μην σηκώνουμε ποτέ κεφάλι, στην κυριολεξία.
Την ώρα που τα παραλυτικά επίπεδα ανησυχίας και στρες που βιώνουμε σε καθημερινή βάση είναι η φυσιολογική κατάσταση των κοινωνιών στις οποίες αναγκαζόμαστε να ζήσουμε, η προσοχή μας δημιουργεί την πραγματικότητα που εκλαμβάνουμε γύρω μας, όπως έλεγε ο Ortega y Gasset, και τότε στο τι δίνουμε προσοχή είναι ικανό να καθορίσει τις ενέργειές μας μέσα σε αυτή την πραγματικότητα.
Κοινώς, οι κοινωνίες μας είναι όχι μόνο ταξικές, αλλά και τοξικές για την υγεία των ανθρώπων. Ένα δηλητήριο που έχουμε συνηθίσει.
Βέβαια, σπανίως τα πράγματα είναι τελείως μάταια, και υπάρχουν πράγματα που μπορούμε να κάνουμε για να ανακτήσουμε την ικανότητά μας για προσοχή, την ικανότητά μας, δηλαδή, να βιώνουμε το παρόν και να σταματήσουμε να γινόμαστε υποχείριο του στρες, του φόβου, και της σχέσης εξάρτησης που έχουμε αναπτύξει με τις συσκευές μας.
Η επιδίωξή του να βιώνουμε το παρόν μας, η επιδίωξη για μερικές στιγμές ηρεμίας, δεν αποτελούν τρόπους διαφυγής από τις προκλήσεις και τις δύσκολες πτυχές της ύπαρξης και της κοινωνικής ζωής. Δεν είναι σκοπός, ή κάποιο τέλος. Είναι μέσο.
Μια ιδανική κοινωνία θα ήταν φτιαγμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να μας καθησυχάζει συστηματικά και να μας παρέχει ένα ασφαλές περιβάλλον στο οποίο να ζούμε και να αναπτυσσόμαστε. Δυστυχώς για εμάς δεν ζούμε σε μια ιδανική κοινωνία, και μέχρι να δημιουργήσουμε μια τέτοια κοινωνία, είναι καθήκον μας και ευθύνη μας να προφυλάξουμε τον εαυτό μας.
Φαίνεται εξαιρετικά απλουστευτικό, ίσως, αλλά ένας τρόπος για να ανακτήσουμε τον διανοητικό χώρο που έχουμε ανάγκη για την ψυχική και συναισθηματική μας υγεία, είναι η ουσιαστική επανασύνδεση με τους ανθρώπους που αγαπάμε και μας αγαπούν. Η ψηφιακή επικοινωνία, η έμμεση επικοινωνία μέσω του τηλεφώνου, των κοινωνικών δικτύων και των μηνυμάτων είναι αδύνατο να υποκαταστήσει τα οφέλη της προσωπικής επαφής.
Ένας άλλος τρόπος για να το κάνουμε αυτό, είναι να επανασυνδεθούμε με τον φυσικό κόσμο γύρω μας. Αυτόν που έχει γλιτώσει προς το παρόν από τις πυρκαγιές και την καπιταλιστική λαίλαπα της ανάπτυξης. Είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι ακόμα και ένας περίπατος στη φύση είναι ικανός να χαλαρώσει το μυαλό και να μειώσει την πίεση του αίματος.
Καθένας από εμάς έχει πέντε αισθήσεις, την όραση, την αφή, την γεύση, την ακοή και την οσμή, τις οποίες η μοντέρνα ζωή έχει καταφέρει να μουδιάσει και να καταστήσει υπολειτουργικές.
Η επανασύνδεση με τις αισθήσεις αυτές μέσω της επαφής μας με τον φυσικό κόσμο, μέσω της επαφής μας με τους αγαπημένους μας ανθρώπους, είναι σε έναν βαθμό ικανή να μας βοηθήσει να δημιουργήσει τον διανοητικό χώρο που έχουμε ανάγκη για να αναπλάσουμε κάπως την συναισθηματική μας κατάσταση, ειδικά όταν αυτή είναι κλονισμένη μετά από μια εξαιρετικά στρεσογόνα κατάσταση, όπως είναι μία πολυετής παγκόσμια πανδημία, ή το ενδεχόμενο ενός παγκοσμίου πολέμου.
Φυσικά, οι τρόποι αυτοί δεν είναι πανάκεια. Είναι απλή, θεμελιώδης φροντίδα.
Αλλά έχουμε μάθει να αγνοούμε τον φυσικό κόσμο, γιατί ένα χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού συστήματος είναι ότι μας έπεισε ότι τα καλύτερα πράγματα στη ζωή δεν μπορεί να είναι αυτά στα οποία έχουμε πρόσβαση χωρίς να πληρώσουμε. Στον καπιταλισμό, τα σημαντικά πράγματα στη ζωή είναι αυτά για τα οποία χρειάζεται ένα σκασμό λεφτά -πάντα περισσότερα από αυτά που έχουμε- για να τα αποκτήσουμε. Κι αυτό γιατί, για τον καπιταλισμό, είναι εξαιρετικά συμφέρον να τρέχουμε μέσα σε ένα τροχό σαν χαμστεράκια, κυνηγώντας την ουρά μας για ένα μισθό.
Ο καπιταλισμός είναι ένα εκπληκτικό σύστημα, αν ο μοναδικός σκοπός της ζωής μας πάνω στον πλανήτη είναι να εξορύσσουμε τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους του πλανήτη, να τους επεξεργαζόμαστε, να τους μεταφέρουμε σε κάθε γωνιά του και να παράγουμε αμύθητα κέρδη τα οποία απολαμβάνει μια πολύ μικρή ομάδα ανθρώπων. Θα ήταν ένα φανταστικό σύστημα για τους ανθρώπους, αν η λειτουργία του δεν συνέβαλε στην καταστροφή των οικοσυστημάτων, τον δηλητηριασμό της ανθρώπινης ψυχής και τον αργό βασανισμό της πλειοψηφίας των ανθρώπων που τον υπομένουν.
Ένα από τα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού είναι ότι είναι αδιανόητο να φανταστεί κανείς την ζωή χωρίς αυτόν, ακριβώς όπως και ένας εξαρτημένος δεν μπορεί να φανταστεί μια ζωή απελευθερωμένος από την ουσία ή την συμπεριφορά που, αν και τον δηλητηριάζει, του παρέχει μερικές στιγμές ελευθερίας από τον ψυχικό πόνο.
Γιατί ο πόνος;
Το ναρκωτικό του καπιταλισμού είναι το πετρέλαιο. Είναι η ουσία που του δίνει την ικανότητα να δημιουργήσει ένα τερατούργημα εκμετάλλευσης και αδιάκοπης παραγωγής και ανάπτυξης με σκοπό την διατήρηση της υπερκατανάλωσης, δηλαδή, της διατήρησης της ανθρωπότητας σε ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές που συμβάλλουν στην καταστροφή της. Συμπεριφορές που οδηγούν στην υπονόμευση της σωματικής και ψυχικής υγείας των ανθρώπων, την ώρα που τα βαποράκια θησαυρίζουν από την μιζέρια.
Ιστορικό ρεκόρ έκαναν από την μιζέρια οι μεγαλύτερες πετρελαϊκές εταιρείες στον κόσμο, το δεύτερο τρίμηνο του 2022. Η Exxon ανακοίνωσε 18 δισ., η Shell και η Chevron από 12 δισ. εκάστη, ενώ η BP αρκέστηκε στον τριπλασιασμό των κερδών της, φτάνοντας τα 7 δισ. Σε μια πρόσφατη έρευνα για την βιομηχανία πετρελαίου, φαίνεται πως τα τελευταία 50 χρόνια απολαμβάνουν κέρδη 3 δισ. ανά μέρα. Κάθε μέρα.
Από ό,τι φαίνεται, η ανθρωπότητα θα έχει την τύχη των περισσότερων εξαρτημένων. Τα βαποράκια της ανθρωπότητας θα συνεχίσουν να μας πουλάνε την πρέζα του καπιταλισμού μέχρι να τα τινάξουμε. Άλλωστε, η πελατεία δεν φαίνεται να έχει τέλος.
Εισερχόμενοι σε μία νέα οικονομική κρίση του καπιταλισμού, που έρχεται να κάτσει πάνω σε μια γεωπολιτική κρίση, που κάθονται και οι δύο πάνω σε μια υγειονομική κρίση, η οποία είχε καθίσει πάνω στην προηγούμενη οικονομική κρίση, και που όλες αυτές οι κρίσεις μαζί κάθονται πάνω σε μια διαγενεακή κλιματική κρίση που είναι ικανή να καταστρέψει τον ανθρώπινο πολιτισμό όπως τον ξέρουμε δια παντός, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι ο τρόπος που λειτουργεί ο κόσμος δεν εξαρτάται από εμάς.
Υπάρχουν τεράστιες πολιτικές, επιχειρηματικές και γεωπολιτικές δυνάμεις οι οποίες προϋπήρχαν ημών, και οι οποίες σε μεγάλο βαθμό μπορούν να καθορίσουν το αν και πότε θα βρεθούμε στο δρόμο, το αν και πότε θα πεινάσουμε, το αν και σε ποιο βαθμό θα είμαστε ικανοί να εξασφαλίσουμε τα απαραίτητα της επιβίωσης.
Και οι δυνάμεις αυτές διατηρούν μέσα ελέγχου, χειραγώγησης και καταστολής, τα οποία είναι αδιανόητα σε σχέση με αυτά που διατηρούσαν οι δυνάμεις αυτές στο παρελθόν.
Η εποχή μας δεν μπορεί να συγκριθεί με καμία άλλη εποχή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ζούμε σε αχαρτογράφητα νερά.
Δεν εφηύραμε εμείς στον κόσμο, και σε ένα μεγάλο βαθμό δεν έχουμε καμία προσωπική ευθύνη για την κατάσταση την οποία καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε, είτε κοινωνικά, είτε στην προσωπική μας ζωή.
Η συλλογική μας ευθύνη, που βαραίνει όλους, θυσιάζεται στον βωμό της εξάρτησής μας, κοινωνικής, βιολογικής, πνευματικής και συναισθηματικής, σε αυτόν τον τρόπο ζωής, ενώ δεν διαφαίνεται καμία μαζική διάθεση για ουσιαστική αλλαγή. Και όπως είπαμε, το θέμα μας δεν είναι η εξάρτηση, αλλά ο πόνος που οδηγεί στην εξάρτηση.
Δεν ευαγγελίζω τον πειρασμό της αθωότητας. Δεν είναι ότι είμαστε παντελώς ανεύθυνοι, απλά όχι τόσο υπεύθυνοι και ικανοί να επηρεάσουμε τις καταστάσεις όσο νομίζουμε.
Γιατί, αν και νομίζουμε ότι είμαστε το κέντρο του κόσμου, η πραγματικότητα είναι ότι είμαστε μικροί, ασήμαντοι και αναλώσιμοι, και ότι ο κόσμος θα συνέχιζε να λειτουργεί και χωρίς εμάς, σαν να μην τρέχει τίποτα, όπως έκανε άλλωστε επί εκατομμύρια χρόνια πριν γεννηθούμε.
Η πραγματικότητα είναι ότι δεν θα άλλαζε τίποτα στον κόσμο, αν δεν άνοιγα τα μάτια μου αύριο το πρωί.
Ό,τι κι αν μας συμβαίνει στην προσωπική μας ζωή, είναι παντελώς ασήμαντο από την πλευρά της κοινωνίας, του κόσμου, και του σύμπαντος.
Η οδύνη μας είναι πραγματική, αλλά δεν είναι προσωπικό το θέμα. Η υγεία μας, όμως, είναι.
Τώρα, που για πολύ κόσμο αυτός ο μήνας είναι ο μήνας των αδειών και μιας ολιγοήμερης ανάπαυλας από την ψυχαναγκαστική καθημερινότητα, ας το εκμεταλλευτούμε. Το αν θα θελήσουμε να απεξαρτηθούμε από τον τρόπο ζωής που καταστρέφει τα σώματα και τις ψυχές μας, είναι ένα ενδεχόμενο που παραμένει πάντα στο τραπέζι, τόσο κοινωνικά, όσο και προσωπικά. Θέλει, όμως, αρετή και τόλμη.
Δυστυχώς για εμάς, και η αρετή, και η τόλμη, βρίσκονται σε έλλειψη.
Στην υγειά σου λοιπόν, Πιτσιρίκο, όπου κι αν βρίσκεσαι.
Από την μακρινή ερημιά της ορεινής Χαλκιδικής, πάντα με αγάπη,
Κώστας
(Φίλε Κώστα, ο Μάσιμο Ρεκαλκάτι, είπε σε πρόσφατη συνέντευξή του πως “όσο στις κοινωνίες μας κυκλοφορεί πολλή απόλαυση, θα υπάρχει λίγη χαρά”. Και κυκλοφορεί πολλή “απόλαυση” στις κοινωνίες μας. Κατά την ταπεινή μου γνώμη, το πρόβλημα δεν είναι η τεχνολογία αλλά η χρήση της. Το πρόβλημα δεν είναι τα social media αλλά πώς χρησιμοποιείς τα social media. Το πρόβλημα δεν είναι το κινητό αλλά το τι κάνεις στο κινητό. Έχω διαβάσει πολλά βιβλία στο κινητό. Γιατί; Γιατί δεν τα είχα, ήμουν κάπου που δεν μπορούσα να τα προμηθευτώ, και τα βρήκα δωρεάν online. Με την ευκαιρία, έχω παρατηρήσει πως όλο και λιγότεροι άνθρωποι διαβάζουν στις διακοπές τους. Δεν αναφέρομαι στους Έλληνες -που, ούτως ή άλλως δεν διαβάζουν- αλλά, κυρίως, στους βορειοευρωπαίους που διάβαζαν κάποτε. Κώστα, ζούμε στην εποχή που οι άνθρωποι κάνουν “σχέσεις” από εφαρμογές στα κινητά. Εντάξει, δεν κάνουν σχέσεις· αυτό που κάνουν είναι να καταναλώνουν και ανθρώπους, όπως καταναλώνουν παπούτσια. Και μετά τρέχουν στους ψυχολόγους να τους πουν ποιο είναι το πρόβλημά τους. Η ηλιθιότητα εξαπλώνεται ταχύτατα. Κώστα, οι περισσότεροι άνθρωποι είναι βαριεστημένοι και στις διακοπές τους. Στο μυαλό τους είναι πώς θα ανεβάσουν καμιά φωτογραφία ή κάνα ουάου βίντεο στο Instagram, και δεν βλέπουν την ώρα και τη στιγμή να επιστρέψουν στη “ζωή” τους. Άντε, να περάσει ο Αύγουστος να επιστρέψουν εκεί που ζουν, ώστε όλα αυτά τα όμορφα μέρη να μπορούμε να τα χαρούμε εμείς οι σαμάνοι της τεμπελιάς. Να περνάς όμορφα με αγάπη και γνώση. Την αγάπη μου.)
Το pitsirikos.net χρειάζεται τη βοήθειά σου
Στήριξε οικονομικά το pitsirikos.net, αν θεωρείς πως καλό είναι να υπάρχουν στην Ελλάδα και κάποιες φωνές που δεν δουλεύουν για τον Μαρινάκη, τον Αλαφούζο, τον Σαββίδη και τα άλλα παιδιά, οπότε μπορεί να διαβάσεις ή να ακούσεις κάτι διαφορετικό από αυτό που συμφέρει τους ολιγάρχες. Οι τρόποι στήριξης εδώ.