Για τη Χάνα Άρεντ, ρε γ@μώτο!

Γεια σου Πιτσιρίκο.
Σε πρόσφατο άρθρο σου, με αφορμή τις δηλώσεις του Χ. Χωμενίδη για το Ισραήλ, γράφεις, μεταξύ άλλων, ότι ακόμα και η Hannah Arendt μερολήπτησε υπέρ του Στάλιν στο βιβλίο της για τον ολοκληρωτισμό, παραλείποντας τις σχετικές αναφορές – μάλλον λόγω των πολιτικών πεποιθήσεων του συζύγου της.

Υποθέτω δεν εννοείς ότι ο Χωμενίδης ανήκει στο ίδιο peer group με την Άρεντ (ή τον Χάιντεγκερ ή τον Έζρα Πάουντ)! Σε κάθε, πάντως, περίπτωση, στο τρίτο μέρος του βιβλίου «Οι καταβολές του ολοκληρωτισμού» (The Origins of Totalitarianism), με τίτλο «Το Ολοκληρωτικό Σύστημα», η ανάλυση των καθεστώτων των Χίτλερ και Στάλιν πραγματοποιείται παράλληλα από την αρχή μέχρι το τέλος.

Πολλές φορές, μάλιστα, οι παρατηρήσεις για τη σταλινική διακυβέρνηση είναι πιο εναργείς και αποκαλυπτικές για τη φύση του ολοκληρωτισμού, σε σύγκριση με τις αντίστοιχες για τον ναζισμό. Έχω κάποια χρόνια που διάβασα το βιβλίο και δεν θυμάμαι λεπτομέρειες, πέρα από τη γενική ιδέα.

Έχει, όμως, εντυπωθεί στη μνήμη μου μία πληροφορία: ότι ο Στάλιν αποφάσιζε κάθε έτος απρόσωπα τον αριθμό όσων θα εκτελούνταν ή θα στέλνονταν σε γκουλάγκ, ορίζοντας σχετικό ποσοστό ανά Σοβιετική Δημοκρατία (ο ίδιος δεν είχε πει ότι ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι τραγωδία, ο θάνατος πολλών είναι απλή στατιστική;).

Όσο για τον Heinrich Blücher, τον σύζυγο της Χ. Άρεντ, υπήρξε κομμουνιστής, αλλά διαχώρισε τη θέση του από το ΚΚ, όταν διαφώνησε με τον Στάλιν. Δεν είχε συγγραφικό έργο (ήταν αυτοδίδακτος), γνωρίζουμε όμως ότι τα ενδιαφέροντά του επικεντρώνονταν σε μεγάλες πνευματικές προσωπικότητες, όπως ο Σωκράτης, ο Χριστός, ο Βούδας κλπ., και ότι ήταν μάλλον αναρχικός και οπωσδήποτε όχι σταλινικός.

Αγαπώ τη Χάνα Άρεντ και έχω διαβάσει αρκετά από τα έργα της, μεταξύ αυτών, και την πολυετή αλληλογραφία της με τον φιλόσοφο Καρλ Γιάσπερς. Και οι δύο συνδέονταν προσωπικά με τον Μάρτιν Χάιντεγκερ. Ο Γιάσπερς διέκοψε τη σχέση του μαζί του μετά τον πόλεμο, η Άρεντ όχι. Η ίδια, παρά του ότι αναγνώριζε τα λάθη και τις αδυναμίες του δασκάλου της (σε ένα γράμμα της στον Γιάσπερς σχολίαζε, χαρακτηριστικά, ότι ο Χάιντεγκερ λέει ψέματα, ακόμα κι όταν λέει την αλήθεια – ή κάτι τέτοιο), αρνήθηκε να τον καταδικάσει.

Αυτή την περίοδο, διαβάζω την αλληλογραφία μεταξύ αυτών των δύο (Χάιντεγκερ – Άρεντ). Με έχει συγκινήσει η σχέση τους. Θεωρώ ότι ήταν αδοκίμαστη και απ’ αλλού φερμένη (για να δανειστώ τους στίχους του ποιητή) και σκέφτομαι ότι ένας άνθρωπος ικανός για τόση στοργή, όσο φαίνεται στις επιστολές του ο Χάιντεγκερ, δεν μπορεί να ήταν ναζιστής – αλλά, και πάλι, ποιος ξέρει; Συχνά, ο Χάιντεγκερ εκφράζει στην Άρεντ πικρία για τον αποκλεισμό και την περιφρόνηση που αντιμετώπισε στη Γερμανία μετά τον πόλεμο, κυρίως από τους νέους. Σε ένα γράμμα του, της απαριθμεί τους Εβραίους φοιτητές που βοήθησε ως Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο, σχολιάζοντας ότι κανένας συνάδελφός του δεν είχε να επιδείξει κάτι αντίστοιχο. Η Άρεντ δεν απάντησε.

Μια διάκριση την οποία συχνά μνημονεύει η Χ. Άρεντ στα βιβλία της είναι μεταξύ των ανθρώπων του πνεύματος και των ανθρώπων της δράσης (διάκριση που ανάγεται βεβαίως στον Πλάτωνα). Οι πρώτοι αμφιβάλλουν, αναζητούν, απορούν. Οι δεύτεροι είναι, κατά το ρητό του Κουμφούκιου, αργοί στα λόγια και γρήγοροι στις πράξεις. Η τραγωδία της ανθρώπινης μοίρας συνίσταται στο ότι δύσκολα οι παραπάνω αρετές συγκεντρώνονται σε ένα πρόσωπο. Ο Βασιλιάς-Φιλόσοφος υπάρχει μόνο στην ιδανική Πολιτεία του Πλάτωνα.

Στην πραγματική ζωή, δυστυχώς, οι άνθρωποι του πνεύματος αποδεικνύονται, πολύ συχνά, κατώτεροι των περιστάσεων. Το γράφει ωραία ο Καμύ στα «Γράμματα σε ένα φίλο Γερμανό». Και από την άλλη, μία σωστή απόφαση των ανθρώπων της δράσης συνοδεύεται, συνηθέστατα, από δεκάδες τραγικά λάθη. Οι αντιφάσεις της Εθνικής Αντίστασης, όπως σκιαγραφήθηκαν στις «Ακυβέρνητες Πολιτείες» του Σ. Τσίρκα (με το Ανθρωπάκι και τις Κομμένες Κεφαλές), είναι χαρακτηριστικές από την άποψη αυτή. Η ανθρώπινη φύση έχει όρια. Και είναι βεβαίως πολύ βολικότερο να μιλάς για υπέρβαση παρά να την πράττεις.

Πιτσιρίκο, σε διαβάζω καιρό τώρα. Συμφωνώ σε τόσα μαζί σου, διαφωνώ σε άλλα, γελάω πολύ, κάποιες φορές, θυμώνω, κυρίως, όμως, χαίρομαι που, κάπου εκεί έξω, σκέφτεσαι και γράφεις και μας κρατάς συντροφιά.

Αν σε βγάλει ο δρόμος σου στην Κρήτη αυτό το καλοκαίρι, σε παρακαλώ, γράψε μου. Θέλω πολύ να σε γνωρίσω.

Φιλικά,

Ναταλία

(Αγαπητή Ναταλία, έχω διαβάσει το βιβλίο της Χάνα Άρεντ για τον ολοκληρωτισμό αλλά δεν θυμάμαι και πολλά πράγματα, γιατί έχουν περάσει αιώνες. Αλλά δεν έχουν περάσει αιώνες από τότε που διάβασα το “Ένα μακρύ Σάββατο” με μια συνέντευξη του Τζορτζ Στάινερ. Από εκεί μου προέκυψε το παράδειγμα για την Χάνα Άρεντ. Μπορεί να είχε προσωπικά μαζί της ο Τζορτζ. Αποκαθιστώ αμέσως το λάθος μου και αφαιρώ το σχόλιο για τη Χάνα Άρεντ από το κείμενο. Όχι, δεν συγκρίνω τον Χάιντεγκερ, τον Πάουντ και την Άρεντ με τον Χωμενίδη, και το γράφω αυτό στο κείμενο. Άλλωστε, έχουν διαφορετικά θέματα γραφής. Παραδείγματα έφερα στο κείμενο. Και ο Στάινερ γράφει με θαυμασμό για το έργο του Χάιντεγκερ, αν και αναφέρει τη σχέση του με το ναζιστικό καθεστώς της Γερμανίας. Κατά την ταπεινή μου γνώμη, δεν ήταν πραγματικά ναζί ο Χάιντεγκερ. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα. Ναταλία σκέφτεσαι και γράφεις εξαιρετικά. Σε ευχαριστώ. Να γράφεις πιο συχνά. Αν δεν έκανα λάθος στο κείμενο, δεν θα έγραφες. Άρα, χρήσιμα τα λάθη. Να ξέρεις πως κι εγώ διαφωνώ κάποιες φορές με τον εαυτό μου.Το θεωρώ υγεία. Κι εγώ θέλω να σε γνωρίσω. Μακάρι να τα πούμε στην Κρήτη. Την αγάπη μου.)

Το pitsirikos.net χρειάζεται τη βοήθειά σου

Στήριξε οικονομικά το pitsirikos.net, αν θεωρείς πως καλό είναι να υπάρχουν στην Ελλάδα και κάποιες φωνές που δεν δουλεύουν για τον Μαρινάκη, τον Αλαφούζο, τον Σαββίδη και τα άλλα παιδιά, οπότε μπορεί να διαβάσεις ή να ακούσεις κάτι διαφορετικό από αυτό που συμφέρει τους ολιγάρχες. Οι τρόποι στήριξης εδώ.