Βελτίωση μέσω Κωλοπετεινίτσας

Πιτσιρίκο, φίλες και φίλοι του λόγου και της τέχνης,
Πριν κάμποσο καιρό βρήκα στο ίντερνετ μια περίληψη της ενδιαφέρουσας ιστορίας της μηχανής Cotton Gin. Σχεδιασμένη να αφαιρεί αποτελεσματικά τους σπόρους του βαμβακιού από το φυτό, στις νότιες πολιτείες των ΗΠΑ του 18ου αιώνα ήταν ελπίδα για πολλούς για την βελτίωση των συνθηκών ζωής των σκλάβων, ίσως ακόμα και για την απελευθέρωσή τους.

Τα πράγματα όμως δεν εκτυλίχθηκαν τόσο ρόδινα. Η μηχανή πολλαπλασίασε την αποδοτικότητα των σκλάβων κι εκεί που ήταν οριακά επικερδές το μοντέλο της δουλείας στις βαμβακοφυτείες, ξαφνικά απέφερε πλούσια κέρδη. Η παραγωγή βαμβακιού για κλωστοϋφαντουργία εκτοξεύτηκε στην αμερικανικό νότο και μαζί της η παγκόσμια ζήτηση. Η παράλληλη εκβιομηχάνιση της Αγγλίας αποτέλεσε ιδανικό καταναλωτή για το προϊόν, λειτουργώντας ως η πύλη της πρώτης ύλης στην αγορά της Ευρώπης.

Βλέποντας την κατακόρυφη αύξηση της ζήτησης, οι ιδιοκτήτες των φυτειών απάντησαν με περεταίρω αύξηση της παραγωγής. Και φυσικά, οι αριθμοί των δούλων που βάλθηκαν να καλλιεργούν τις νέες αχανείς εκτάσεις βαμβακιού αυξήθηκαν κι αυτοί κατακόρυφα, ενώ εμπρός στην παγκόσμια ζήτηση το βαμβάκι έγινε μια διψασμένη μονοκαλλιέργεια στις νότιες ΗΠΑ. Η δε εξάρτηση της άρχουσας τάξης στο οικονομικό αυτό μοντέλο -που είχε στη βάση του τη δουλεία- λέγεται ότι ενέτεινε τις εντάσεις που τελικά οδήγησαν στον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο.

Επειδή, όμως, δεν είμαι ο Κώστας από το Άμστερνταμ, δεν θέλω να μιλήσω για πλούσιους και φτωχούς, αλλού το πάω.

Το παραπάνω είναι ένα παράδειγμα της εξής καθημερινής, απλής σκέψης: Βρίσκομαι απέναντι σε μία δυσάρεστη κατάσταση την οποία θέλω να βελτιώσω ή να αλλάξω. Για το σκοπό αυτό, βάζω σε λειτουργία ένα αντισταθμιστικό μέτρο, μία δράση για να την καταπολεμήσω. Συνήθως το μέτρο αυτό προορίζεται να δράσει έμμεσα, αλλάζοντας τις γενικότερες συνθήκες, έτσι ώστε σε δεύτερο χρόνο να επιλυθεί το αρχικό πρόβλημα. Και αν και η φύση του μέτρου είναι έμμεση, θεωρώ ότι θα επιτύχει το στόχο του, κάνοντας την αρχική κάτασταση λιγότερο επώδυνη ή δρώντας καταλυτικά προς την επίλυσή της.

Αυτός ο συλλογισμός είναι εμφατικά λάθος και κοστίζει καθημερινά σε ζωές. Όμως είναι και τόσο συχνός γιατί δυστυχώς οι αιτίες που κρύβονται πίσω από αυτόν είναι πολλές.

Πρώτα απ’ όλα, κρύβεται πίσω του η αβάσιμη αυτοπεποίθηση ότι θα πετύχω το στόχο μου γιατί επιθυμώ βελτίωση και δικαίωση κι αυτή η πίστη ντύνει το μέτρο με αποτελεσματικότητα και εγκυρότητα.

Επειδή όμως το πιστεύω, δεν σημαίνει ότι θα γίνει κιόλας. Πολλοί από εμάς πιστεύουν ότι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας είναι η σωτήρια λύση για την κλιματική κρίση, μειώνοντας την ανάγκη για ορυκτά καύσιμα και εξαλείφοντας έτσι τη ρίζα του φαινομένου του θερμοκηπίου. Η πραγματικότητα, όμως, είναι ότι σήμερα οι ΑΠΕ συνυπάρχουν με τα ορυκτά καύσιμα, απαιτούν τεράστιες ποσότητες πρώτων υλών για την κατασκευή τους, αποτελούν τεχνολογικά απόβλητα, ενώ παράλληλα η παγκόσμια ζήτηση ενέργειας αυξάνεται σταθερά.

Η τεχνολογία και η καινοτομία αποτελούν λύσεις μόνο σε προβλήματα που ξεκινούν με τη φράση “Θέλω να φτιάξω κάτι που να…”. Σε οτιδήποτε άλλο αποτελούν έμμεσα μέτρα.

Δεύτερη αιτία μπορεί να είναι το αίσθημα δικαίου που έχω μέσα μου. Αν βιώνω μία αδικία ή κακουχία, σε όποια δράση κι αν προβώ, αυτή θα είναι δικαιολογημένη και ορθή.

Δικαιολογημένη θα είναι, αυτό όμως δεν την κάνει ορθή, ή αλλιώς, επειδή το αξίζω δεν σημαίνει ότι θα το καταφέρω με τον τρόπο που το επιδιώκω. Το ότι έχω το δικαίωμα να δράσω δεν σημαίνει ότι η δράση μου θα λειτουργήσει προς όφελός μου.

Ένα εύκολο παράδειγμα είναι το κλασικό ενδοοικογενειακό δράμα: Η σχέση στο αντρόγυνο έχει κουράσει κι ο ένας από τους δύο νιώθει παραμελημένος, ενώ φοβάται ότι ο άλλος ίσως έχει αρχίσει να ξενοκοιτάει. Αντί να βρει τα θεμέλια της σχέσης που αποσαθρώνονται και να ρωτήσει στα ίσια τον άλλον τι του λείπει, προσπαθεί απεγνωσμένα να φορέσει ένα πέπλο ερωτισμού ώστε να κρατήσει το ενδιαφέρον του άλλου. Ή (το θλιβερότερο σενάριο) φέρνει ένα μωρό στη σχέση, με την ελπίδα αυτό να γίνει η “κόλλα” μεταξύ τους. Καλά θα πάει αυτό.

Ένας τρίτος λόγος που μπορεί να νομίζω ότι μια έμμεση δράση θα βοηθήσει την κατάστασή μου είναι επειδή έχω παραδείγματα απλών περιπτώσεων που αυτό όντως δουλεύει: κάθε απόγευμα η γιαγιά μου θέλει να δει το σίριάλ της. Περνάνε και τα χρόνια, κι όσο λιγότερο ακούει, τόσο πιο δυνατά βάζει την τηλεόραση. Εμένα δε μ’ ενδιαφέρει το σίριαλ και η φασαρία αρχίζει να γίνεται ενοχλητική. Έλυσα όμως το πρόβλημα εύκολα, κρατώντας τα πόντκαστ στου Πιτσιρίκου για να τα ακούσω την ίδια ώρα, στ’ ακουστικά μου.

Δυστυχώς, η συντριπτική πλειονότητα των πραγματικών, σύγχρονων προβλημάτων δεν εντάσσονται σε τέτοια απλά πλαίσια. Η κλίμακα των φυσικών και κοινωνικών συστημάτων που μας αφορούν είναι τόσο μεγάλη και οι διασυνδέσεις μεταξύ τους τόσο πυκνές, που είναι αδύνατον να προβλέψουμε το αποτέλεσμα των πράξεών μας πέρα από τον άμεσο χρονικό και χωρικό ορίζοντα.

Την καλύτερη αποτύπωση αυτής της διαπίστωσης την έχω δει στην εξαιρετική σειρά “The Good Place”. Στον κόσμο της σειράς, εδώ και πάρα πολλά χρόνια, οι άνθρωποι σταμάτησαν να πηγαίνουν στον παράδεισο: είχε γίνει τόσο περίπλοκος που η αμαρτία είναι αναπόφευκτη. Όλες οι πράξεις είχαν κάποιον αρνητικό αντίκτυπο και το να ζήσεις μια ενάρετη ζωή ήταν απλά αδύνατον.

Τέλος, μην ξεχνάμε την ιστορία, που έχει πάντα πλείστα παραδείγματα έμμεσων μέτρων που δεν δούλεψαν καθόλου όπως τα είχαν φανταστεί οι εμπνευστές τους. Ένα από αυτά, που πλέον διδάσκεται στην οικονομία σε σχέση με τα κίνητρα, έρχεται από την Ινδία την εποχή της αγγλικής κατοχής. Οι Άγγλοι δεν την άντεχαν την τοπική πανίδα. Ειδικά τα φίδια που ήταν παντού τους είχαν τρελάνει και τα νεύρα τους ήταν κρόσσια. Δεν ήταν δυνατόν δρόμοι της Κοινοπολιτείας να είναι γεμάτοι με φίδια! Οι Ινδοί δεν φαινόταν να τους νοιάζει όμως και δεν πείθονταν με τίποτα να κάνουν κάτι γι’ αυτό. Οι Άγγλοι τα επικήρυξαν λοιπόν, ώστε οι ντόπιοι να ασχοληθούν επιτέλους με το ζήτημα. Κι όντως, τον πρώτο μήνα μαζεύτηκαν στα κυβερνεία χίλια νεκρά φίδια. Τον δεύτερο μήνα δύο χιλιάδες. Τον τρίτο δέκα χιλιάδες! Και τα φίδια στους δρόμους τελειωμό δεν είχαν! Ούτε το πρόβλημα λυνόταν, και η λύση τους είχε αρχίσει να κοστίζει ακριβά.

Οι Άγγλοι προβληματίστηκαν και απορούσαν αν είχαν υπολογίσει λάθος τον αριθμό των φιδιών. Τελικά, όμως, ανακάλυψαν πως οι Ινδοί απλούστατα είχαν στήσει εκτροφεία φιδιών ώστε να τσεπώνουν τα χρήματα της επικήρυξης. Με κατεβασμένα τα μούτρα, οι Άγγλοι κατάλαβαν το λάθος τους και απέσυραν την επικήρυξη. Και τότε οι Ινδοί, αφού δεν είχαν πλέον όφελος από τα φίδια, τα αμόλησαν στους δρόμους και έγινε του φιδιού το πανηγύρι…

Για να μην μακρηγορώ άλλο, αν μαθαίνουμε κάτι απ’ όλα αυτά, αυτό είναι να μην προσπαθούμε να βελτιώσουμε μία κατάσταση έμμεσα. Δεν θα δουλέψει σχεδόν ποτέ. Χρειαζόμαστε άμεσες λύσεις με ξεκάθαρο στόχο.

Και για να γυρίσω στα λημέρια του Κώστα, αν θέλουμε να βοηθήσουμε τους φτωχούς, αυτούς δηλαδή που δεν έχουν λεφτά, ας μην τους δίνουμε κίνητρα και ευκαιρίες για να δουλέψουν και να μαζέψουν λεφτά. Ας τους δίνουμε κατευθείαν λεφτά. Και δεν μιλάω απλώς φιλοσοφικά εδώ. Είναι όλο και περισσότερες οι μελέτες που δείχνουν ότι η απευθείας χορήγηση χρημάτων (έστω και μικρών ποσών) είναι η αποτελεσματικότερη λύση για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου μακροπρόθεσμα ατόμων και μικρών κοινωνιών.

Κλείνοντας, θυμίζω ότι η πιο μοντέρνα επίπτωση της πλάνης αυτής είναι η πανταχού παρούσα υπόσχεση ότι η καινοτομία στις τεχνολογίες θα λύσει τα κοινωνικά μας προβλήματα. Τα κοινωνικά προβλήματα οφείλονται στις ίδιες τις κοινωνίες, όχι στην αδυναμία του ανθρώπου απέναντι στο περιβάλλον του. Μην το ξεχνάμε αυτό.

Από την ανεμοδαρμένη Ουτρέχτη με αγάπη,

Γιώργος

Υ.Γ. Όπως και στο προηγούμενο κείμενο, επισυνάπτω το διάγραμμα του συλλογισμού μου.

(Φίλε Γιώργο, κατά την ταπεινή μου γνώμη, όλο το σύστημα είναι λάθος. Δηλαδή, χρειάζεται αλλαγή συστήματος. Θα ήταν όμορφο η αλλαγή συστήματος να γίνει συνειδητά -μετά από παγκόσμια συνεννόηση της ανθρωπότητας για το κοινό καλό- και όχι μετά από κάποια τεράστια καταστροφή. Δυστυχώς, μάλλον θα γίνει μετά από μια τεράστια καταστροφή. Η απληστία, ο ατομικισμός και η ιδιωτεία των μεταλλαγμένων ανθρώπων δεν με κάνουν αισιόδοξο πως οι άνθρωποι θα χρησιμοποιήσουν τα μυαλά τους, την γνώση και την εμπειρία, για να φροντίσουν το σπίτι τους, τη Γη. Γιώργο, το Βασικό Εισόδημα για όλους είναι ένα μέτρο που θα έλυνε αμέσως το πρόβλημα της επιβίωσης εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων, ενώ μπορεί -δεν είμαι σίγουρος για αυτό- να δημιουργούσε μια άλλη συνείδηση στην ανθρωπότητα. Η πειραματική εφαρμογή του Βασικού Εισοδήματος στο Οντάριο του Καναδά, έδωσε πολύ θετικά μηνύματα, οπότε ας εφαρμοστεί σε όλον τον πλανήτη. Βέβαια, οι περισσότεροι άνθρωποι σκέφτονται ακόμα με όρους του προπερασμένου αιώνα, ενώ δεν μπορούν να δουν πια πέρα από την οθόνη του κινητού τους. Να είσαι καλά. Την αγάπη μου.)

Το pitsirikos.net χρειάζεται τη βοήθειά σου

Στήριξε οικονομικά το pitsirikos.net, αν θεωρείς πως καλό είναι να υπάρχουν στην Ελλάδα και κάποιες φωνές που δεν δουλεύουν για τον Μαρινάκη, τον Αλαφούζο, τον Σαββίδη και τα άλλα παιδιά, οπότε μπορεί να διαβάσεις ή να ακούσεις κάτι διαφορετικό από αυτό που συμφέρει τους ολιγάρχες. Οι τρόποι στήριξης εδώ.