Τεχνικές διαλεκτικής
Πιτσιρίκο, φίλες και φίλοι του λόγου και της τέχνης, καλησπέρα,
Εδώ και πολύ καιρό γυρίζει στο μυαλό μου ότι τελευταία έχουμε ξοδέψει πολύ χρόνο και φαιά ουσία επιχειρηματολογώντας. Εμβόλια, υγειονομικές πολιτικές, κρατικές πολιτικές, κλίμα, τόνοι σάλιου και μελάνης.
Καλό είναι να συζητάμε γενικά, αλλά μόνο αν το κάνουμε σωστά. Ακόμα και στη γυμναστική αν την κάνεις λάθος πιο κακό κάνεις στο σώμα σου παρά καλό, έτσι και στην τέχνη της διαλεκτικής. Αν επιχειρηματολογείς λάθος, απλά γ@μάς τη συζήτηση.
Έψαχνα λοιπόν ένα τρόπο κάθε φορά που πέφτω σε μια ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση να μπορώ να αναλύω την διαλεκτική τεχνική της κάθε πλευράς ώστε να αποφασίσω, τουλάχιστον ποιοτικά, αν επιχειρηματολογεί σωστά, αν στέκουν τα λεγόμενά της και ποια είναι η υφή της επιχειρηματολογικής γραμμής της.
Η τέχνη της διαλεκτικής, φυσικά, δεν είναι κάτι άγνωστο και οι κανόνες της έχουν θεμελιωθεί κυριολεκτικά εδώ και χιλιάδες χρόνια, χωρίς φυσικά να είναι πια νεκρό αντικείμενο.
Πολύ επιγραμματικά: Στο θεμέλιο υπάρχουν οι τρεις τρόποι πειθούς, η επίκληση στην αυθεντία, η επίκληση στο συναίσθημα και η επίκληση στη λογική.
Όταν επικαλείσαι μια αυθεντία υιοθετείς τα λεγόμενα κάποιου, υποθέτοντας ότι αυτός ξέρει τι λέει, ότι τα λέει με καλό σκοπό και ότι το σύστημα αξιών του είναι ευθυγραμμισμένο με το δικό σου.
Όταν επικαλείσαι το συναίσθημα κάποιου, προσπαθείς να τον κάνεις να συμφωνήσει μαζί σου ξυπνώντας μέσα του θυμό, φιλία/έχθρα, φόβο/εμπιστοσύνη, ντροπή/περηφάνια, καλοσύνη/κακία, οίκτο ή ζήλια.
Η επίκληση στη λογική είναι ο πιο δύσκολος τρόπος πειθούς αλλά και αυτός που μπορεί να σε φέρει πιο κοντά στην αλήθεια. Ξεκινώντας από συγκεκριμένες θέσεις/ισχυρισμούς, εφαρμόζεις κανόνες της λογικής ώστε να καταλήξεις σε ασφαλή συμπεράσματα. Τέτοιοι κανόνες είναι η παραγωγή (deduction), η επαγωγή (induction), απαγωγή (abduction) και η αναλογία.
Φυσικά, γίνεται και να εφαρμόσεις λάθος τους κανόνες της λογικής. Συνήθως, αν το λάθος είναι εσκεμμένο, μιλάμε για πλάνες ή σοφιστείες (fallacies), ενώ αν είναι από λάθος (κι εδώ τον κύριο λόγο έχει η ψυχολογία) μιλάμε για προκαταλήψεις (biases).
Περήφημες σοφιστείες είναι ο Αχυράνθρωπος, η επίθεση Ad Hominem, το Άσπρο-Μαύρο, η επίκληση σε ψευδείς αυθεντίες και πολλές άλλες. Ενώ μεταξύ των προκαταλήψεων είναι η Αγκύρωση (Anchoring), η Επιβεβαίωση (Confirmation bias), η εκ του αποτελέσματος κρίση (Outcome bias) και ο Στρουθοκαμηλισμός (Ostrich bias).
Επειδή όμως γενικά είμαι οπτικός τύπος, πάντα προτιμώ ένα όμορφο γράφημα από μία σελίδα λέξεις. Ναι μεν θέλω κάποια στιγμή να γράψω ένα πρόγραμμα όπως το θέλω για την οπτικοποίηση των παραπάνω εννοιών, προς το παρόν συμβιβάζομαι μ’ ένα πρόγραμμα γενικά για διαγράμματα. Ιδού λοιπόν τα βασικά:
Πολύ μπλα μπλα μέχρι τώρα. Για να δούμε ένα παράδειγμα. Πριν λίγο καιρό έγραψα ένα κείμενο για την ολλανδική φιλοξενία, όπου εξέταζα μία θέση, ότι οι Ολλανδοί είναι αγενείς επειδή δεν σε προσκαλούν για φαγητό, και την αντίθετη, επιχειρηματολογώντας εκατέρωθεν. Πώς εφαρμόζονται τα παραπάνω εδώ;
Ξεκινάμε από την αρχή: ο συνομιλητής Α με δύο ισχυρισμούς (με γκρι) καταλήγει με λογική (πράσινο) παραγωγή ότι οι Ολλανδοί είναι αγενείς.
Ο συνομιλητής Β (τα λόγια του με στρογγυλεμένες άκρες) με σκοπό να απορρίψει το συμπέρασμα αντικρούει τον έναν ισχυρισμό του Α (σημειώνοντας Χ), λέγοντας ότι πρόκειται για σοφιστεία (κόκκινο), αφού έχει κάνει επιλεκτική χρήση δεδομένων. Αντιθέτει ότι δεν είναι θέμα αγένειας, αλλά θέμα διακανονισμών (διευκρίνιση με άσπρο). Εξίσου θα μπορούσα να πω ότι θέτει το θέμα ως προκατάληψη (μωβ) του Α, καθώς δεν είναι εξοικειωμένος με περιπτώσεις που υπάρχει λόγος να μη σε καλέσει κάποιος για φαγητό.
Τότε ο Α ανταπαντά στο επιχείρημα του Β, υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για προκατάληψη εκ μέρους του, αφού αγνοεί ένα στοιχείο που καταρρίπτει τον ισχυρισμό του: “το να μην καλείς κάποιον για φαγητό επειδή δεν τον υπολόγιζες στο τραπέζι είναι από μόνο του ένδειξη αγένειας”. Κι αμέσως μετά κάνει επίκληση στο αίσθημα ντροπής (πορτοκαλί) λέγοντας ότι οι ευγενείς άνθρωποι πάντα σε καλούν στο τραπέζι τους, χωρίς εξαιρέσεις.
Ο Β λέει τότε ότι αυτό το τελευταίο πρόκειται για προκατάληψη που οφείλεται στις κοινωνικές νόρμες του Β, που οφείλονται στην ελληνική καταγωγή του. Παραθέτει 4 παραδείγματα πολιτισμών που έχουν διαφορετική αντίληψη για τα όρια της φιλοξενίας συνθέτοντας έτσι ένα λογικό ισχυρισμό για την υποκειμενικότητα του ορισμού της φιλοξενίας. Έτσι, αφού η φιλοξενία είναι υποκειμενική, οι Ολλανδοί δεν μπορούν να χαρακτηριστούν αντικειμενικά αγενείς.
Έπειτα ο Β συνεχίζει, χωρίς να χρειάζεται να θέσει κάποιο άλλο αντεπιχείρημα επικαλούμενος το ήθος και το αίσθημα φιλίας του Α, λέγοντας ότι τα όρια της φιλοξενίας δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ως κριτήριο για την αξία ενός λαού και ως μέτρο της αλληλεγγύης που επιδεικνύει, δίνοντας και δύο παραδείγματα.
Λίγο βαρετά τα παραπάνω; Σίγουρα, το να κάνεις μετα-ανάλυση μιας διαφωνίας για το πόσο αγενείς είναι οι Ολλανδοί δεν είναι καν κάτι συνταρακτικό. Για μένα, όμως, ήταν ενδιαφέρον για πολλούς λόγους.
Πρώτον, έμεινα ευχαριστημένος με τον τρόπο αναπαράστασης της συνδιαλλαγής. Έχοντας μια περιορισμένη γκάμα από στοιχεία του λόγου για να αναπαραστήσεις μία στιχομυθία σε κάνει να σκεφτείς καλά πριν διαλέξεις ποιο είναι το καταλληλότερο και σε εκπαιδεύει στο να τα αναγνωρίζεις. Πρόκειται για λογικό επιχείρημα αυτό που ακούω τώρα ή για επίκληση στο συναίσθημα. Έχει προκαταλήψεις ο συνομιλητής μου κι αν ναι, πού ακριβώς οφείλονται;
Δεύτερον, όπως μαθαίνουμε και στο σχολείο, το να μπορείς να γράψεις μία σωστή περίληψη ενός κειμένου είναι ένδειξη ότι το κατάλαβες. Έχοντας περιορισμένο χώρο σε κάθε στοιχείο, πρέπει να αποστάξεις τα λεγόμενα του κάθε ομιλητή, κρατώντας μόνο την ουσία, την οποία πρέπει να ξεδιαλέξεις από τυχόν καλλιτεχνικές διανθίσεις.
Τρίτον και πιο σημαντικό, μου δείχνει τι είδους επιχειρήματα χρησιμοποιεί η κάθε πλευρά για να πείσει. Προσωπικά, θέλω να θεωρώ τον εαυτό μου άτομο που βασίζεται περισσότερο στη λογική και λιγότερο στο συναίσθημα για να πείσει. Να, όμως, που στο παράδειγμα που έφερα ως συνομιλητής Β ένα μόνο επιχείρημα ήταν λογικό, ενώ δύο βασίζονταν στο συναίσθημα. Ίσως να μπορούσα και καλύτερα. Παράλληλα, χρέωσα στον συνομιλητή μου (τον Α, το alter ego μου), μία σοφιστεία και μία προκατάληψη, αμφιταλαντεύτηκα δηλαδή εάν προσπαθεί να με κοροϊδέψει ή αν βρίσκεται ο ίδιος σε πλανη.
Τέλος, αξιοσημείωτο μου φαίνεται ότι, ενώ έφτασα στο σημείο να χρεώσω νίκη στον Α με το λογικό του επιχείρημα, θεώρησα χρήσιμο να συνεχίσω ένα λήξαν διάλογο παραθέτοντας δύο επικλήσεις στο συναίσθημα που δεν ήταν άμεσα απαραίτητες για την οικονομία της συζήτησης. Ναι, ήταν ηθικοπλαστικές και αναφέρονταν σε ανώτερα ιδανικά, τεχνικά όμως ήταν άσχετες με το θέμα. Ήξερα πως είμαι φλύαρος πού και πού, και τώρα έχω ένα απτό παράδειγμα. Καλό αυτό.
Αυτά λοιπόν από μένα. Πριν κλείσω να σας πως ότι το πρόγραμμα που χρησιμοποιησα λέγεται DrawIO-Desktop και το κατέβασα δωρεάν από εδώ. Υπάρχουν εκδόσεις για όλα τα λειτουργικά συστήματα.
Από τη βροχερή Ουτρέχτη, με αγάπη, καλή συνδιαλλαγή!
Γιώργος
(Φίλε Γιώργο, σε ό,τι αφορά την διαλεκτική, εγώ θα σου πω ξανά να διαβάσεις τους πλατωνικούς διαλόγους. Όσο για τους Ολλανδούς, δεν ξέρω αν είναι φιλόξενοι αλλά ας συμφωνήσουμε πως είναι …τσιγκούνηδες. Τώρα περιμένω να φτιάξεις τους πίνακες περί τσιγκουνιάς των Ολλανδών. Να είσαι καλά. Την αγάπη μου.)
Το pitsirikos.net χρειάζεται τη βοήθειά σου
Στήριξε οικονομικά το pitsirikos.net, αν θεωρείς πως καλό είναι να υπάρχουν στην Ελλάδα και κάποιες φωνές που δεν δουλεύουν για τον Μαρινάκη, τον Αλαφούζο, τον Σαββίδη και τα άλλα παιδιά, οπότε μπορεί να διαβάσεις ή να ακούσεις κάτι διαφορετικό από αυτό που συμφέρει τους ολιγάρχες. Οι τρόποι στήριξης εδώ.